Konstruktywizm jest kierunkiem, który narodził się w Rosji w latach 20. XX wieku i silnie oddziaływał na europejską sztukę współczesną.

Jako pierwszy od formy przedmiotowej odszedł abstrakcjonista rosyjski Wassily Kandinsky. Zwrócił się on ku czystym, nieograniczonym przedstawieniom stanów duchowych i przeżyć. Jego następcy poszli jeszcze dalej, wyrażając koncepcje, określone wspólnym mianem – konstruktywizmu.

Cechy konstruktywizmu:

• dążenie do czystej formy (pełnej autonomii formy) – sztuki wolnej od pozaplastycznych treści, kontekstów, podtekstów, a nawet przeżyć,
• uniwersalność formalna,
• poszukiwanie analogii między malarstwem, rzeźbą i architekturą,
• racjonalizacja sztuki,
• zainteresowanie sztuką użytkową,
• silne powiązanie z ideologią socjalistyczną,
• artysta, występujący w roli technika, współpracującego z przemysłem.

Wassily Kandinsky, Za i przeciw, 1929

Konstruktywiści radzieccy tworzyli głównie plakaty i fotomontaże propagandowe, tak zwane „agit-pojazdy” (zaprojektowane przez plastyków pojazdy, opatrzone odpowiednimi hasłami agitacyjnymi, pełniące rolę żywej trybuny).

Głównym obszarem zainteresowań konstruktywistów była jednak architektura i jej zastosowanie w rzeźbie i w malarstwie. Znane są więc także projekty form użytkowych, między innymi – słynnego pomnika III Międzynarodówki, autorstwa Władimira Tatlina.

Największą rolę w rozwoju sztuki konstruktywistycznej odegrały dwie moskiewskie uczelnie artystyczne, założone w 1920 roku: Instytut Kultury Artystycznej (Inchuk) oraz Moskiewski Zakład Artystyczno-Techniczny (Wchutemas).

W Inchuku rozpowszechniano głównie ideę sztuki czystej, monumentalnej, użytkowej. Wchutemas skupiał się natomiast na dziedzinach sztuki utylitarnej, w tym ich królowej – architektury. Nauczano tu, między innymi obróbki drewna, metalu, ceramiki, tkaniny, etc.

Różnice w koncepcjach nauczania w obu szkołach istniały od samego początku. W końcu jednak rozłam stał się bardziej wyraźny i wyłoniły się z niego dwa obozy. W jednym, przewodzonym przez Kazimierza Malewicza, Kandinsky’ego, Nahuma Gabo i Antoine Pevsnera, głoszono ideę sztuki czystej, nieutylitarnej. W drugim obozie znaleźli się natomiast produktywiści – Władimir Tatlin, Aleksander Rodczenko i El Lissitzky. Twierdzili oni, że sztuka powinna być dostępna masom, współpracować z dziedzinami techniki i przemysłu oraz pełnić funkcje ideologiczne.

Główni przedstawiciele konstruktywizmu:

• Kazimierz Malewicz („Czarny kwadrat na białym tle”, 1915; „Odczucie przestrzeni świata”, 1916; „Biały kwadrat na białym tle”, 1918),
• Aleksander Rodczenko („Czarne na czarnym”, 1918; „Rysunki linii”, 1919 i 1920),
• Lazar Markowicz Lisickij (El Lissitzky) („Czerwonym klinem uderz w białych”, 1919; „Lenin – trybuna”, 1924),
• Antoine Pevsner („Popiersie”, 1924-1926; „Kolumna zwycięstwa”, 1946),
• Nahum Pevsner (Nahum Gabo) („Głowa”, 1916; „Konstrukcja w przestrzeni”, 1953),
• Wladimir Tatlin („Reliefy”, 1911; projekt Pomnika III Międzynarodówki, 1920).